Colson Whitehead to czwarty w historii literatury amerykańskiej pisarz, który został dwukrotnie uhonorowany Nagrodą Pulitzera w dziedzinie fikcji – wcześniej podobnego zaszczytu doznali jedynie William Faulkner, John Updike i Booth Tarkington. Pierwsza z nagrodzonych tą prestiżową nagrodą powieści Whiteheada, Kolej podziemna. Czarna krew Ameryki (2017), przenosiła czytelnika do czasów niewolnictwa i pozwalała zajrzeć za kulisy konspiracyjnego systemu przerzutu zbiegłych niewolników. Druga – uhonorowane w tym roku Miedziaki – osadzona jest w historii nieco mniej odległej, bo w latach sześćdziesiątych XX wieku.
Makabryczne odkrycie
Ale na początku jest współczesne, makabryczne odkrycie. Archeologowie pracujący w okolicy zamkniętego niedawno ośrodka poprawczego, popularnie zwanego Miedziakiem, znajdują nieoznakowany grób, a w nim szczątki kilkudziesięciu nastoletnich chłopców. Wygląda na to, że niektórzy z nastolatków skazanych na resocjalizację w tej ponurej instytucji, już nigdy jej nie opuścili. Trzeba dodać w tym miejscu, że choć powieść Colsona Whiteheada jest fikcją, to samo miejsce, niestety, fikcyjne nie jest i pod nazwą "Miedziak" kryje się rzeczywisty ośrodek poprawczy. W posłowiu autora czytamy, że zainspirowała go sprawa Dozier School for Boys w mieście Marianna w stanie Floryda i badania archeologiczne zespołu studentów z Uniwersytetu Południowej Florydy, których plonem stał się Raport z dochodzenia w sprawie zgonów i pochówków w byłej Arthur G. Dozier School for Boys. Florydzką placówkę zamknięto dopiero w 2011 roku, a szczątki kolejnych osób znajdowano jeszcze długo po oddaniu Miedziaków do druku.
Floryda, lata sześćdziesiąte
Kilkunastoletni Elwood Curtis to dobry chłopak: jest inteligentny i pracowity, uczy się, zarabia, marzy o studiach, a jego idolem jest Martin Luther King. Najcenniejszy skarb Elwooda to
Babcia, którą napędzał strach
Elwooda wychowuje babcia – przekażę tu pałeczkę autorowi, bo nakreślił w kilku zaledwie zdaniach tak głęboką charakterystykę postaci, że trudno o lepszą: "Harriet Johnson była małym kolibrem w kobiecej skórze i do wszystkiego zabierała się z wściekłą determinacją. Jeśli coś było warte zrobienia – praca, posiłek, rozmowa z innym człowiekiem – należało to zrobić z całą powagą albo nie robić w ogóle. Pod poduszką trzymała maczetę do ścinania trzciny cukrowej na wypadek włamywaczy, ale Elwood nie potrafił sobie wyobrazić, że ta drobna kobietka boi się czegokolwiek. Jednak to właśnie strach ją napędzał". W kwestii walki o prawa obywatelskie babcia ma własne zdanie, ukształtowane przez lata schodzenia białym z drogi i siadania na tyłach autobusu. Niekoniecznie popiera głębokie zaangażowanie wnuka, uważa je za niebezpieczne. I choć na wieść o zniesieniu segregacji rasowej z radości "zapiszczała jakby ktoś wylał na nią gorącą zupę", to jednak "ciężka praca była fundamentalną cnotą, bo ciężka praca nie pozostawia czasu na marsze i pikiety. Elwood nie podbije świata, mieszając się do tej awantury przed kinem". Widać więc, że cywilnej odwagi i zaangażowania społecznego Elwood nie wyniósł z domu, że raczej był w tej dziedzinie samoukiem.
Pech, człowiek i Miedziak
Rasizm w poprawczaku
Segregacja rasowa oficjalnie może i została zniesiona, ale Miedziak rządzi się własnymi prawami. Tu czarni chłopcy oddzielani są od białych, i choć przemocy doświadczają wszyscy, to jednak biali dostają do wykonania odrobinę łatwiejsze prace, a ich budynek mieszkalny jest w nieco lepszym stanie. Tak, żeby Murzyn przypadkiem nie zapomniał, gdzie jego miejsce w hierarchii. Absurd podziału rasowego kapitalnie obnaża przypadek Jaimiego: "Skakał po Miedziaku wte i wewte – jego matka była Meksykanką, więc nie wiedzieli, co z nim zrobić. Kiedy tu przybył, umieścili go wśród białych chłopaków, ale pierwszego dnia pracy przy limonkach tak pociemniał od słońca, że Spencer przeniósł go do czarnych. (...) potem dyrektor Hardee urządził sobie pewnego dnia obchód i zobaczył jasną twarz pośród ciemnych. Kazał skierować Jaimiego do części dla białych. Spencer odczekał spokojnie kilka tygodni, po czym przerzucił chłopaka z powrotem".
Zdradzenie dalszych szczegółów akcji byłoby poważnym spojlerem, więc się powstrzymam i powiem tylko, że struktura kompozycyjno-fabularna zbudowana jest w tej powieści genialnie i prowadzi do zakończenia, które dosłownie zwala z nóg. Poważnie – to jedno z tych zakończeń, które stawia wszystko na głowie i sprawia, że przyglądasz się z niedowierzaniem ostatnim akapitom, zastanawiając się, jak to się mogło stać. A potem uświadamiasz sobie, że autor konsekwentnie prowadził cię w tym kierunku od samego początku, ale robił to na tyle dyskretnie, że widziałeś tylko to, co chciałeś widzieć.
Wszechobecna przemoc
Wbrew pozorom Miedziaki wcale nie epatują okrucieństwem, nie przytłaczają nadmiarem agresji. A jednak, przemoc obecna jest w tej książce non stop, jak dodatkowy, niemy bohater, o którym nawet nie trzeba za dużo mówić, bo i tak siłą osobowości góruje nad całą resztą. Często jest więc tylko akcentowana, sugerowana, jakby autor uchylał drzwi do sali tortur i cofał się mówiąc: sami zobaczcie.
Colson Whitehead, Miedziaki
tłumaczenie: Robert Sudół
Wydawnictwo Albatros, 2019
Dominika Ciechanowicz
