Olga Tokarczuk jest w tej niefortunnej sytuacji, że jako człowiek przerasta własne pisanie. Cokolwiek mianowicie napisze, to nie będzie to tak ciepłe, życzliwe, ciekawe i otwarte jak ona sama. Ot, kolejne literackie skórki zrzucane niczym przez węża. Ale ludzie te wylinki podnoszą, dosyć nawet tłumnie, uważnie oglądają, oceniają, przymierzają, eksponują na wystawach nobliwych, zacnych.
Krytycy nie zawsze wpadali w zachwyt, jak tak zwany przeciętny czytelnik. Przez lata pozostawali w ariergardzie zachwytu. Poszukiwali czegoś, co umykało po lekturze Domu dziennego, domu nocnego czy Prawieku i innych czasów. Jeżeli jednak jakaś powieść wreszcie zasłużyła na P
Opowieści mają też nieco dziwaczny posmak, niekiedy graniczący z groteskowością. Historia serca Chopina przemycanego przez granicę pod spódnicą, gdyby została nieco inaczej opisana, nawiązywałaby do tradycji Gombrowicza. Jednak charakterystyczny dla Tokarczuk niewartościujący, unikający językowego ekscesu styl nie pozwala uchwycić intencji pisarki. Wieloznaczność jest cechą tej książki, nawet jeśli w poszczególnych fragmentach możemy odnaleźć jakieś wyraźniejsze tropy. Humorystyczny cytat z rozdziału O innych cudownych i osobliwych ludziach praprzewodnika autorstwa księdza Benedykta Chmielowskiego (s. 81-82), dotyczący ludzi o psich głowach i zębach, czasowym oddaleniem koresponduje z XVI-wiecznym opisem zwielokrotnionych relikwii, gdy to pewien Polak widział „część głowy świętej Urszuli (temu mi dziwno, bom i w Kolnie nad Renem też zupełną widział i dotykał niegodnymi ustami swemi)” (s. 117-118). Stąd zaś do szczegółowego opisu resekcji serca Chopina i przekładania go do większego słoja tylko krok, choć w książce to ponad dwieście stron (s. 351-361). Po drodze oczywiście mamy mnogość sekcji i preparatów, a nawet wypicie przez wygłodniałych i spragnionych marynarzy alkoholowych konserwantów, w których ludzkie fragmenty były przechowywane podczas rejsu do Rosji Piotra I. Jednak wymowa tych opisów bywa różna (Serce Szopena zdaje się jednak fizjologiczno-patriotyczne, nie zabawne), a wieloznaczność i nieostrość (pomimo drobiazgowości anatomicznej deskrypcji) po raz kolejny zdają pozostawiać czytelnika w rozterce („o co chodzi z tym sercem?”).
Bieguni, inaczej niż sugeruje tytuł (nawiązujący do sekty uznającej ruch i podróżowanie za sposób walki z diabelskimi wpływami), to nie książka o podróżach, choć stanowią scenerię większości narracji, ale o ciele, cielesności, niespełnionej seksualności. Pełno tu cielesności, zarówno żywej, jak i wypreparowanej. Koncentracja na ludzkich członkach przebija motywy podróżne, dominuje nad nimi, przesłania. Najsilniejszy mięsień ludzkiego ciała (s. 199-200), poruszający się, produkujący przekleństwa, by uchronić właścicielkę od złego, język zakutanej biegunki jest tylko (w kiwającym się ciele) wehikułem ruchu. Jednak nie różni się zanadto od języków wypreparowanych przez Filipa Verheyena i jego córkę, składowanych ku chwale nauki w słojach, a więc od języków statycznych, konserwowych. Skojarzenia czytelnika nie muszą być wprawdzie skojarzeniami pisarki, ale coś musiało ją przecież doprowadzić do obrania takiego właśnie kierunku poszukiwań. Fascynacja ciałem?
Odpowiedź taka wydaje się nazbyt ogólna. W końcu penetrowanie wybiegów modelek i seksistowsko, w jedną lub w drugą stronę, podrasowanych reklam, też jest swego rodzaju przejawem fascynacji ciałem, a nie ma tego w omawianej książce. Wnętrze ciała jest jednak domeną znacznie mniej poznaną w literaturze fikcji, jego eksponowanie może być uznane za zabieg nowatorski. Ta oryginalność wciąż pozostawia nas z pytaniem, czemu ma służyć, poza sensacyjnością. Ciekawość małej, dosyć psotnej dziewczynki, jako oczywista przyczyna wydaje się złym, bo minimalistycznym tropem. Podróż w głąb ciała jest możliwym surogatem podróży w głąb ludzkiej duszy. Autorka pisze: „ten, kto szuka porządku, niech unika psychologii. Niechże się zdecyduje raczej na fizjologię czy teologię, będzie miał przynajmniej solidne oparcie – albo w materii, albo w duchu; nie pośliźnie się na psychice. Psychika to bardzo niepewny obiekt badań” (s. 16). Na szczęście na potrzeby dalszych stron dzieła wybiera (racjonalnie!) fizjologię (a właściwie anatomię), choć pogląd, że teologia, ze swoim zmyślonym, irracjonalnym i nielogicznym balastem antynaukowości, dostarcza więcej porządku aniżeli psychologia, w swym zasadniczym nurcie sceptyczna i obiektywna, wydaje się kuriozalny. Czyżby była to racjonalizacja własnego zawodowego i życiowego wyboru – odejścia od psychologii stosowanej? Dziwi to nieco u tak uznanej i czytanej pisarki. Ale takie osobiste wyznania, paradoksalnie i między innymi, stanowią o uroku Biegunów.
Same podróże (tytułowi bieguni to przecież wieczni podróżnicy) oscylują pomiędzy stanowiącymi kwintesencję globalizacyjnej mobilności bogatych lotami międzykontynentalnymi (te, obok podróży promem uprowadzonym przez Eryka, stały się udziałem narratorki – autorki) a uwięzionym w tłoku i samotności wielkiego miasta wahadłowymi, powierzchniowo bezsensownymi lokomocjami metrem. Tytułowa bohaterka, stająca się na naszych oczach współczesną biegunką (podróżującą, w granicach możliwości, dla podróżowania jako aktu ofiary, odkupienia, ekspiacji), znajduje w przejazdach miejską kolejką nowy punkt widzenia. Upiorność sytuacji domowej Annuszki, w której nieodwracalnie skazana jest na niepełnosprawne dziecko i męża alkoholika, skłania ją do poszukiwania zmiany, być może ucieczki. Ta przyziemna, mało nobilitująca eskapistyczna motywacja nie wyklucza jednak duchowej podróży do ziemi nieznanej. Nawiązanie kontaktu z prawdziwą biegunką – Galiną, możliwe jest dzięki materialnej przewadze Annuszki (dzięki pieniądzom z poprzedniego życia może fundować jej jedzenie), jednak głębokie, duchowe porozumienie okazuje się niemożliwe. Monolog biegunki stanowiący jej życiowe, związane z ideologią sekty credo, pozostaje właśnie monologiem, wypowiedzianym w areszcie. Ostatecznie Annuszka wraca do swojego mieszkania w bloku. Być może unika tego, co – po przekroczeniu cienkiej granicy pomiędzy normalnością a obłędem – spotkało bohatera powieści Stefana Chwina Złoty pelikan. Powraca więc, bogatsza o niezwykłe doświadczenie, do swojej małej, nieznośnej stabilizacji, a powrót ten niesie przesłanie: z podróży wracamy w to samo miejsce, choć nie tacy sami. Złośliwy czytelnik mógłby dopowiedzieć: jaka podróż, taka zmiana.
Pikantne, choć starannie miarkowane, aluzje i smaczki seksualne (prezerwatywy obok biblii w hotelu, awanse wdowy po Mole’u, powrót seksturystów samolotem) dodają książce sensacyjności, choć nie w takim stopniu, jak owa konserwowana cielesność i towarzyszące jej historie, choćby wypchanie zwłok czarnego doradcy jednego z austriackich arystokratów i wystawienie ich na widok publiczny. Obok fascynujących opisów, jak te dotyczące anatomicznych sekcji i swoistego chemicznego unieśmiertelniania części zwłok, nie brak narracyjnych mielizn, do których zaliczyć możemy opisy rzekomych wykładów na lotnisku czy pseudokryminalny wątek zniknięcia żony Kunickiego. Natomiast co najmniej jedna historia ma wpisaną kontrowersję etyczną: ciekawie pisarsko (z odliczaniem prowadzącym do śmierci) rozwiązane opowiadanie o eutanazji. Jej wykonawczyni, przybyła z bardzo daleka, z innej części kuli ziemskiej, ujdzie prawnym konsekwencjom, a przesłanki jej działania, choć bez wyraźnych wskazań ze strony narratorki, wydają się szlachetne. Niedoceniający sposób relacjonowania z pewnością oddala książkę, z korzyścią dla niej, od moralitetu. Stawia pytania, czyni to z sugerującą intonacją, ale nie narzuca odpowiedzi.
Zdarzają się też w mozaice wątków i tematów perełki w rodzaju akapitów zaczynających się od: „Świata jest za dużo. Należałoby go raczej zmniejszyć, a nie poszerzać, powiększać” (s. 68) lub „Myślę, że takich jak ja jest wielu. Znikniętych, nieobecnych” (s. 60). Inne z kolei wprowadzają rzecz rzadką, jeśli nie zupełnie nieobecną we wcześniejszych pracach Tokarczuk – ironię, dodajmy: lekką, nie nachalną, ciepłą. Weźmy choćby taki kawałek: „Celem mojej pielgrzymki jest zawsze inny pielgrzym. Tym razem ułomny, w częściach” (s. 25). Po czym następuje opis anatomicznych preparatów. Dystans niewątpliwie służy prezentacji obiektów, których opisanie może wywoływać negatywne emocje.
Nie ustrzegła się, co nieco zaskakuje w tak wysoko ocenianej książce, Olga Tokarczuk błędów rzeczowych. W ich kontekście należałoby postawić szersze pytanie. Na ile twórca utworów fabularnych, ale z pewną, mocno zasugerowaną zawartością popularno-naukową, ma prawo przekraczać granicę pomiędzy fikcją a nieprawdą? Czym innym bowiem jest najbardziej nawet prawdopodobna fabuła, którą czytelnik rozpoznaje jako fikcyjną, czym innym zaś podawanie błędnych definicji. Trudno czynić zarzut z cytowania nieistniejących źródeł (Księga symptomów) czy ze stworzenia nieistniejącej gałęzi psychologii (psychologia podróżna) – w końcu pseudoźródeł, szarlatanów i pseudonaukowców jest tak dużo, że właściwie wymyślenie kolejnych czy opisanie istniejących nie robi wielkiej różnicy, jednak podanie nazwy angielskiej zjawiska dobrze opisanego w psychologii (Mean World Syndrome, s. 22) we wprowadzającym w błąd kontekście, robi fatalne wrażenie, zwłaszcza że autorka niewiele stron wcześniej przyznaje się, co prawda dystansując się od niego, do psychologicznego wykształcenia.
Pomimo powyższych zastrzeżeń, przyznaję, czasami, jak na fikcyjną produkcję, nieco zbyt pedantycznych, należy oddać literatce sprawiedliwość. Biegunów czyta się dobrze, choć – do czego zachęca modułowa konstrukcja ze światłem między fragmentami – niekoniecznie jednym tchem. Brak presji fabuły zapewnia pewien oddech i książce, i czytelnikowi. To z pewnością nowa jakość w pisarskim rozwoju Olgi Tokarczuk. Jakąkolwiek więc ocenę w swojej czytelniczej nieskromności wystawimy uskrzydlonej przez Nike książce, to niewątpliwie będzie to ocena z dużym plusem.
Olga Tokarczuk, Bieguni
Wydawnictwo Literackie
Kraków 2008
Jarosław Klebaniuk
