Gwiezdne wojny (ang. Star Wars) – tytuł serii filmów science fiction/fantasy (w ang.: space opera, science fantasy) George’a Lucasa, oraz innych produktów związanych ze światem stworzonym w filmie: wydawnictw literackich, komiksów, gier fabularnych, gier komputerowych itp.
Czas i miejsce akcji
Zdanie Dawno, dawno temu w odległej galaktyce.... rozpoczynające każdy z filmów jest jedyną wskazówką co do miejsca i czasu akcji w stosunku do naszej rzeczywistości. Wydarzenia pokazane w filmach są mitami przeszłości, na wzór fabuły starożytnych eposów o herosach. George Lucas pozostawił tę kwestię do interpretacji.
Opisana dotychczas we wszelkich źródłach historia świata Gwiezdnych wojen sięga ponad 25 000 lat wstecz w stosunku do akcji obu trylogii, która to rozciąga się na przestrzeni dwóch pokoleń.
Późniejsze powieści (np. seria Nowa era Jedi) rozszerzają miejsce akcji Gwiezdnych wojen, ponieważ obca rasa zwana Yuuzhan Vong przybywa z innej galaktyki. Praktycznie wszystkie gatunki obcych istot we wcześniejszych filmach i książkach pochodziły z tej samej galaktyki, o której jest mowa w zdaniu początkowym filmów z serii – jeśli nie liczyć sporadycznych przypadków istot "z innego wymiaru".
Historia
Pomysł Gwiezdnych wojen powstał we wczesnych latach 70. i w tym czasie był wielokrotnie zmieniany. Oryginalny film Gwiezdne wojny (jeszcze bez podtytułu Epizod IV: Nowa nadzieja, który dodano w 1980 roku) miał premierę w 1977 roku, ale rok wcześniej wydano adaptację książkową. Premiera szóstego filmu (w kolejności kręcenia), czyli Zemsty Sithów, odbyła się 19 maja 2005 roku. Według niektórych relacji (niektóre wypowiedzi Lucasa i jego współpracowników w wywiadach prasowych) początkowo powstać miało dwanaście filmów. Później twierdzono, że dziewięć filmów w trzech trylogiach - ostatnia z nich (części VII, VIII, IX) miałaby opowiadać o upadku Imperium i zakończeniu wojny. George Lucas zapowiedział jednak, że po epizodzie III opowieść stanowi zamkniętą całość i nie powstanie już więcej filmów z cyklu.
Zarys fabuły
Uwaga: W dalszej części artykułu znajdują się szczegóły fabuły lub zakończenia utworu.
Nowa trylogia (części I, II i III) ukazuje wydarzenia poprzedzające galaktyczną wojnę domową, czyli upadek Republiki i powstanie Imperium, od bitwy o Naboo do zakończenia wojen klonów. Te konflikty były potajemnie inicjowane kierowane przez Sithów pod przywództwem Dartha Sidiousa, który kontrolował obie ich strony (Republikę jako Kanclerz Palpatine, siły Separatystów jako Darth Sidious). Prequele skupiają się na historii wzlotu i upadku Anakina Skywalkera, który zostaje Jedi, ale stopniowo stacza się w otchłań Ciemnej Strony Mocy. Staje się Darthem Vaderem, prawą ręką Imperatora Palpatine’a.
Stara trylogia (części IV, V i VI) opowiada o galaktycznej wojnie domowej, w której Sojusz Rebeliantów walczy z Imperium Galaktycznym w epickiej rozgrywce między dobrem i złem. Młody Luke Skywalker uczy się, aby zostać ostatnim (i pierwszym z nowej generacji) rycerzem Jedi. Ma być jedyną osobą zdolną pokonać Dartha Vadera, Mrocznego Lorda Sithów oraz jego pana, Imperatora Palpatine’a - Dartha Sidiousa. Na koniec części VI Darth Vader zabija Imperatora i umiera jako Jedi.
Tu kończą się szczegóły fabuły lub zakończenia utworu.
Miejsce w kulturze
Filmy czerpią bardzo wiele z archetypowych postaci i motywów obecnych w klasycznej literaturze. Oparte są one na koncepcji Mocy – energii, która może być kontrolowana przez kogoś obdarzonego wrodzoną zdolnością, oraz odpowiednio wytrenowanego aby móc z niej korzystać. Moc może być użyta aby przesuwać przedmioty, czytać i kontrolować myśli, a nawet wpływać na przebieg bitew. Można się tu dopatrzyć pewnych inspiracji mitologią hinduską (Brahman). W Galaktyce istnieje zakon Jedi - światłych rycerzy Jasnej Strony Mocy, stojących na straży pokoju. Wielu upadłych Jedi, którzy opuścili zakon pogrążyło się w chaosie. Mroczni Jedi utworzyli w zamierzchłych czasach imperium Sithów, w którym tworzyła się kultura adeptów Ciemnej Strony. Po jego uniceswieniu, ostatni lordowie Sith "w ukryciu" czekali na odpowiednią chwilę by znów zawładnąć galaktyką (rządy Imperatora).
Akcja toczy się Dawno, dawno temu, w odległej galaktyce... Zdanie to pojawia się na początku każdej z części filmu oraz w wielu nawiązaniach. Sentencja ta stała się elementem ogólnoświatowej pop-kultury. Budzi jednocześnie skojarzenia z antyczną epiką heroiczną.
Nawiązania w kulturze masowej
Popularność sagi George’a Lucasa jest zjawiskiem na skalę światową. Jest to fenomen: kinematograficzny, techniczny ale też np. socjologiczny. Gwiezdne wojny są wyjątkowo silnie zakorzenione w kulturze masowej, trudno jest zliczyć nawiązania do tych filmów George’a Lucasa np. w pop kulturze.
Nigdy wcześniej żaden inny film nie wzbudzał tak silnych reakcji, które trwają już ponad 30 lat.
Polityka
Jednym z najczęściej wspominanych nawiązań jest nazwa systemu obronnego USA: Wojny Gwiezdne, któremu nazwę nadał prezydent Ronald Reagan. W 1983 roku komunistyczny reżim ZSRR został natomiast przez niego określony mianem imperium zła.
Do motywów i postaci z Gwiezdnych wojen nawiązują także wypowiedzi rodzimych polityków (np. Tomasz Nałęcz w 2003 w wywiadzie dla radia RMF FM nazwał autorów propozycji korupcyjnej złożonej Adamowi Michnikowi "Imperium zła", i stwierdził, że Lord Vader się zaniepokoił działaniami komisji śledczej).
Główne motywy i interpretacje
Gwiezdne wojny przedstawiają samoniszczącą naturę gniewu i nienawiści. Określają to słowa Yody: Strach prowadzi do Ciemnej Strony: strach prowadzi do gniewu, gniew do nienawiści, nienawiść prowadzi do cierpienia. Zło ma podstawy psychologiczne, a nienawiść rodzi się w człowieku w wyniku cierpienia, jakiego ów człowiek doświadcza. Anakin-Vader w dzieciństwie był pogardzanym niewolnikiem, nigdy nie miał ojca i wcześnie oddzielony został od matki, której późniejszej tragicznej śmierci nie mógł przez to zapobiec. Równocześnie młodzieniec kuszony jest przez zło (uosabiane przez mroczną postać Dartha Sidiousa), które odwołuje się do jego ambicji i podsyca je, aby ostatecznie zawrzeć "szatański pakt" - poddanie się mu za cenę zaspokojenia własnych pragnień i posiadania wszechmocy, która okazuje się złudna.
Dobro i Zło są w "Gwiezdnych Wojnach" przedstawione jednoznacznie, jednak nie oznacza to, że opisywany świat jest czarno-biały: nawet Jedi (w tym Yoda) mają swoje słabości. Nawet Vader nie jest w istocie złem, a tylko dobrem, które uległo powabom zła. Gwiezdne wojny to opowieść o sile tkwiącej w miłości: to, czego nie mogli dokonać najwięksi i najpotężniejsi Rycerze Jedi - pokonanie Sithów - dokonuje się dzięki miłości syna do ojca oraz ojca do syna. Opowieść zestawia też dwa rodzaje "miłości": egoistyczną, wpychającą Anakina w objęcia Ciemnej Strony, oraz altruistyczną, która doprowadza do jego ostatecznego ocalenia.
W opowieści przewijają się motywy zaczerpnięte z wielu religii. Z chrześcijaństwa może pochodzić np. "dziewicze" poczęcie dziecka, które miało zostać wybrańcem. Wybraniec ów nie ma jednak - w przeciwieństwie do Mesjasza - boskich atrybutów, a w swej drodze życiowej staje się narzędziem zła, zanim ostatecznie przyczynia się do zwycięstwa dobra. Pojęcie Mocy nosi znamiona hinduizmu i buddyzmu (brahman).
Gwiezdne wojny to także analiza mechanizmu narodzin systemów autorytarnych i totalitarnych. Republika przechodzi głęboki kryzys i przestaje spełniać swoje funkcje. Panuje upadek moralny i korupcja. W tych warunkach przekupstwem, terrorem i oszustwami władzę zdobywają lordowie Sithów. Anakin Skywalker symbolizuje prominentów takiego reżimu: wierzy w zakłamaną ideologię i to, iż makiawelistycznymi metodami da się osiągnąć utopijne cele (Palpatine wmawia mu, że razem zaprowadzą w Galaktyce powszechną szczęśliwość i wieczny pokój). Wygórowane ambicje mieszają się w nim ze szczerą chęcią niesienia pomocy innym: tak rodzi się Darth Vader. Ten ludobójca i bezwględny zbrodniarz staje się tym, kim jest, paradoksalnie również dlatego, że chce wybawić ludzi od nieszczęścia.
Istnieje także antytechnologiczna interpretacja. Prymitywne ludy Ewoków i Gungan pokonują wrogów wyposażonych w nowoczesną broń. Bywa to także interpretowane jako rozrachunek Lucasa z zakończoną na krótko przed rozpoczęciem zdjęć do pierwszej trylogii wojną w Wietnamie.
Podobieństwa między poszczególnymi filmami
Jest kilka powtarzających się elementów, które łączą starą i nową trylogię.
* tytuły odpowiadających sobie filmów: Mroczne widmo (wł. Widmowe zagrożenie) - Nowa nadzieja, Atak klonów - Imperium kontratakuje, Zemsta Sithów - Powrót Jedi
* w pierwszych częściach trylogii (epizody I i IV) mistrz głównego bohatera ginie (Qui-Gon Jinn, Obi-Wan)
* w drugich częściach (epizody II i V) główna postać traci swoją prawą dłoń (Anakin, Luke)
* w częściach trzecich (epizody III i VI) bohater walczy z uczniem Palpatine’a zanim dojdzie do walki z nim samym. Części te pokazują też armie włochatych leśnych stworzeń (Wookiee i Ewoki)
* po zakończeniu kilku pojedynków przegrany spada w głęboką otchłań (Darth Maul w epizodzie I; Mace Windu w III; Luke Skywalker w epizodzie V oraz Imperator w epizodzie VI)
* we wszystkich filmach pojawia się sentencja Mam co do tego złe przeczucia (ang. I have a bad feeling about this), wypowiadana za każdym razem przez inną postać (wyjątkiem są epizody I i III gdzie tę kwestię wypowiada Obi-Wan)
* w pierwszych częściach trylogii (epizody I i IV) kluczowi bohaterowie (Anakin, Luke) nie są ukazani jako uczniowie Jedi, tylko jako zwykli śmiertelnicy. Z kolei w drugich częściach (II i V) bohaterowie działają nierozważnie i ponoszą porażkę (Anakin pokonany przez Dooku; Luke pokonany przez Vadera). W ostatnich częściach bohaterowie są już rycerzami Jedi (Anakin przeszedł na Ciemną Stronę po tym jak został mianowany rycerzem Jedi)
* Pierwsza scena każdego z filmów przedstawia przelatujący statek kosmiczny: w epizodach 1-3 jest to jednostka republikańska, w 4-6 natomiast - Gwiezdny Niszczyciel (do motywu tego nawiązują książki Timothy'ego Zahna, które również zaczynają się taką sceną)
* w drugich częściach trylogii (II i V) w wielkich bitwach (bitwa na Geonosis, bitwa na Hoth) zostały zastosowane wielonożne maszyny kroczące
* w III i VI części Darth Sidious dąży do zabicia starego ucznia przez nowego (Dooku przez Anakina w III oraz Vadera przez Luke'a w VI)
* W ostatnich częściach (III i VI) następuje zmiana stron Mocy przez Anakina Skywalkera (w III przechodzi na Ciemną Stronę, a w VI znów powraca na Jasną Stronę)
* w pierwszych częściach trylogii (I i IV) główni bohaterowie notują wielkie sukcesy w czasie bitew w przestrzeni kosmicznej - Anakin niszczy stację dowodzenia robotami, a Luke Gwiazdę Śmierci
* w ostatnich częściach trylogii (III i VI) Palpatine siedzi w fotelu, za którym, przez wielkie okno, widać kosmiczną bitwę.
* w pierwszych częściach (I i IV) głównego bohatera (I-Anakin, IV-Luke) poznajemy na planecie Tatooine.
* wszystkie sześć części miało premierę w maju, a odstępy pomiędzy premierami poszczególnych części danej trylogii to równe 3 lata.
* w drugich częściach obu trylogii (II i V) nie ma żadnej większej, porównując do innych, kosmicznej bitwy. Natomiast w obu częsciach w kosmosie blisko miejsca akcji (planety) znajduje się flota złych.
* w częściach trzecich i pierwszych (I, III, IV, IV) można obnejrzec wielkie bitwy kosmiczne , lecz w pierwszych częściach, w bitwach flota "dobrych" składa się z myśliwców
(I-Mysliwce Naboo , IV- X-Wingi)
* w ostatnich częściach obu trylogii flota dobrych składa się juz z okrętów liniowych .
Expanded Universe
Expanded Universe (EU), czyli z ang. rozszerzony wszechświat, obejmuje wszystkie oficjalnie licencjonowane materiały poza obiema filmowymi trylogiami. Są to książki, komiksy, gry komputerowe i fabularne oraz inne rodzaje wydawnictw. EU zapoczątkowany został książką Spotkanie na Mimban napisaną przez Alana Deana Fostera w 1978 roku. Expanded Universe obejmuje okres daleko wybiegający poza ramy filmów, bardzo rozbudowując historię Galaktyki. Książki najczęściej skupiają się na wydarzeniach poprzedzających lub następujących bezpośrednio po akcji filmów.
EU wprowadza wiele nowych postaci. Są nimi np. bliźniaki Jaina i Jacen Solo, Mara Jade oraz taktyczny geniusz Wielki Admirał Thrawn.
W EU Imperium zniewala obce gatunki, ponieważ Palpatine, jego poplecznicy oraz duża część urzędników i wojskowych są ksenofobami. Pomysł ten został wyraźnie zaznaczony dopiero w adaptacji książkowej Zemsty Sithów. Koncepcja zniewolenia obcych ras jest analogią do rasizmu.
Adaptacja radiowa
Radiowa adaptacja Gwiezdnych wojen została wyemitowana w amerykańskim National Public Radio w 1981 roku. Potem kolejno przedstawiono nagrania dwóch pozostałych części. Scenariusze były stworzone przez pisarza science-fiction Briana Delaya, który także napisał serię książek o przygodach Hana Solo.
