Granat ciśnięty w posthistoryczny Eden

Kryształowy Pałac Petera Sloterdjika jest świeżą propozycją Krytyki Politycznej, przynależącą do serii „Idee”. Eseizowana myśl filozofa kierowana jest przede wszystkim do odbiorców zainteresowanych procesami globalizacyjnymi, a co za tym idzie, aktywnie biorących udział w intelektualnej debacie współczesności. Filozof porusza jeden z najważniejszych, a jednocześnie bardzo mglistych i niejednoznacznych tematów ostatnich lat, starając się w czytelny sposób przedstawić jego genezę. Sloterdijk w kompleksowy sposób wykłada analizę mechanizmów globalizacyjnych, szukając początków już w starożytności. W rezultacie proponuje niekonwencjonalne, prekursorskie ujęcie tematu, wszechstronnie opisując postępujące przez wieki zjawisko, świadomość istnienia oraz problematykę, która wykrystalizowała się i stała pierwszoplanową dopiero w dwudziestym pierwszym wieku. Sloterdijk znosi stereotypowy model myślenia o globalizacji jako zjawisku względnie nowym, merytorycznie udowadniając, że jest to permanentnie postępujący ruch, stale obecny w dziejach rozwijającego się świata.

Autor Kryształowego Pałacu jest znanym niemieckim filozofem, eseistą, publicystą oraz rektorem Akademii Sztuk Pięknych w Karlsruhe. W Europie zasłyną głośną rozprawą Krytyka cynicznego rozumu, wydaną w 1983 roku, zaś w Polsce opublikowaną dopiero w roku 2008. W swoich studiach zajmuje się analizą dynamicznej, polimorficznej tkanki współczesności, szukając przyczyn obecnego stanu rzeczy, w zmienności kulturowej Europy. Ta zaś immanentną, a jednocześnie wyróżniającą ją cechą. Filozof diagnozuje kolejne stadia rozwoju „kontynentu”, które w konsekwencji doprowadziły go do obecnego stanu. Posługuje się przy tym narzędziami umożliwiającymi mu kompleksowe, szczegółowe badani mechanizmów kulturowych, mających w rezultacie znaczący wpływ na kształt obecnego świata. Sloterdijk patrzy z perspektywy historycznej i stawia diagnozy na temat kondycji współczesności, jednocześnie prowadząc namysł nad kierunkami, w których zmierza Europa. Doskonale opisuje źródła i przyczyny przemian dokonujących się na przestrzeni wieków. Badacza można nazywać nie tylko filozofem i teoretykiem kultury (popkultury), ale też śmiało dookreślić go mianem analityka kapitalizmu, który w przenikliwy sposób potrafi połączyć i wywnioskować skutki ekonomiczne, społeczne oraz polityczne współczesnych relacji, będące rezultatem koegzystencji pieniądza, człowieka i władzy.

Kryształowy Pałac mimo swej intelektualnej atrakcyjności jest dziełem niełatwym. Filozof preferuje opis dokonywany z europejskiego punktu widzenia. W konsekwencji spogląda na historyczne procesy poszerzania świadomości geograficznej (kartograficznej), z perspektywy dysponenta wiedzy – władzy. Pokazuje w jaki sposób Europa, w celu zawłaszczania nowych przestrzeni, wytworzyła nadrzędny dyskurs, dający narzędzia opisujące (determinujące i zawłaszczające) kształt nowo poznawanej rzeczywistości. Metaforą owego procesu jest tworzenie mapy. Mapa umożliwia opisanie świata według kategorii Starego Kontynentu, czyniąc zdecydowany krok w celu ujednolicenia – globalizacji. Jednocześnie dokonuje się zmiana relacji pomiędzy ziemią a kosmosem. Jest to próba ujarzmienia metafizyki i przeniesienia spojrzenia dotychczas utkwionego w niebie (perspektywa deistyczna) na geo, której poznawanie jest jednocześnie budowaniem jej wyobrażeniowego modelu, ostatecznie zrealizowanego w postaci globusa. W owym przeniesieniu, polegającym na oderwaniu wzroku od nieba i skierowaniu go ku planecie, filozof widzi początki procesów globalizacyjnych. Mają one swój początek we wcześniej wspomnianej już starożytności i od tego czasu przebiegają miarowo. Następny etapem podboju świata przez europejczyków (posługując się wcześniej zasygnalizowaną nomenklaturą foucaultowską, należałoby powiedzieć, że mamy cały czas na myśli zawłaszczanie poprzez narzucanie nadrzędnego wobec „Innych” dyskursu europejskiego), jest okres Wielkich Odkryć Geograficznych. W tym czasie wiara w krągłość planety oraz imaginowane przeznaczenie odkrywców stawia ich na uprzywilejowanej pozycji, potwierdzając tym samym ontologiczną (w tym przypadku również teologiczną) pewność odnośnie krągłości globu, jak i własnego przeznaczenia. Są oni sankcjonowani przez boską wolę. W tym momencie globalizacja ma charakter teologiczny, będąc doskonale uzasadnionym procesem zawłaszczania. Metaforą owego procesu staje się kapłan dokonujący konsekracji nowych ziem, będący zaś wcześniej pokładowym kapelanem – figurą łączącą przemieszczający się po bezkresie mórz statek z boską opatrznością, dzierżącą go w swej nadprzyrodzonej mocy. Materialnym rezultatem geograficznych odkryć jest wspomniany już wcześniej, przestrzenny model mapy – globus. Staje się on doskonałą metaforą ludzkich możliwości i przeznaczenia, potwierdzając tym samym słuszność wiary. Daje też możliwość racjonalnego poznania i skodyfikowania, pozostającej dotąd w sferze domysłu terra incognita. Połączenie tego, co boskie i tego, co racjonalne jest narzędziem pozwalającym globalizować nowe ziemie.

Przykłady streszczone powyżej to tylko kilka wielce uproszczonych tez, będących skromną próbą zobrazowania sposobu myślenia Petera Sloterdijka. Ten zaś, w czterdziestu dwóch esejach składających się na całość Kryształowego Pałacu porusza, wydawać by się mogło, tematy do siebie nieprzystające. Angażuje do przemyślenia sfery życia codziennego wielce od siebie odległe. W rezultacie w przemyślany sposób udowadnia, że splatają się one z sobą, tworząc siatkę nieredukowalnych relacji, oplatających Nas niewidzialną siecią. Wcześniej zasugerowałem, że same tekst jego esejów są wielce wymagającymi, zapraszającymi czytelnika do głębokiego przemyślenia owych, niedostrzegalnych na co dzień relacji. Pomyli się ten, kto oczekuje od Sloterdijka kompleksowego, jasnego wykłady, będącego metodycznym przedstawianiem jednostronnego zapatrywania na zadany problem. Kryształowy Pałac to zaproszenie do intelektualnej rozgrywki, prowadzonej z Nami przez filozofa – erudytę. Jest to próba stawiania pytania o rzecz konkretną, bo bliską nam wszystkim, czyli o Ziemię, ekologię, ekonomię, a więc o moralność i stosunki, którymi ona rządzi. Jest również ów esej, namysłem nad nieredukowalną relacją kultury i natury oraz współczesnym przypadkiem, w którym degeneracja tej pierwszej drastycznie odbija się na kształcie geo.

Inspirujący do szerszego namysłu jest sam tytuł dzieła. Kryształowy Pałac to budowla wzniesiona w Londynie na potrzeby Wielkiej Wystawy, w 1851 roku. Była zaliczana natenczas do cudów świata, łącząc w jednym miejscu zdobycze technologiczne oraz kulturowe ziem zajmowanych przez Imperium Brytyjskie. Pałac spłonął w roku 1936. Posługując się terminologią Jean Baudrillarda, można przyrównać go do wielkiego symulakra, udającego wykreowaną sztucznie rzeczywistość, opatuloną w szczelny kokon bezpieczeństwa. Metaforyka Kryształowego Pałacu nawiązuje do stworzenia cieplarnianych warunków egzystencji. Ich rezultatem jest kultura oparta na zasadzie absolutnego szczęścia, osiąganego poprzez bezgraniczną możliwość używania zaproponowanych, a więc dostępnych wszystkim dóbr. Zacytujmy fragment najdosadniej przybliżający ideę Kryształowego Pałacu: „Wspomaganie i chronienie łagodnego odrętwienia to przyszłościowy cel wszelkiej władzy państwowej. W naturalny sposób gwarantowana przez konstytucję nuda przystroi się w szaty projektu: jej psychospołeczna melodia rozpoznawcza to nastrój wymarszu na wyprawę, jej podstawową tonacją jest optymizm. Rzeczywiście, w posthistorycznym świecie wszystkie znaki muszą wskazywać przyszłość, w niej bowiem spoczywa jedyna obietnica, którą bezwarunkowo należy złożyć konsumentom: że komfort nie przestanie płynąć i rosnąć”. Kryształowy Pałac to według Sloterdijka model współczesnej Europy, do której dobijają się setki tysięcy emigrantów pochodzących, z krajów Trzeciego Świata i nie tylko. Spragnieni są oni możliwości życia w sytych, bezpiecznych i pewnych warunkach ekonomicznych, społecznych i politycznych. Filozof zastanawia się, jak długo taki model funkcjonowania Starego Kontynentu może przetrwać i jakie będą skutki rozpadnięcia się sztucznie napędzanej maszyny wiecznych przyjemności. Zniszczenie Kryształowego Pałacu jest pesymistyczną metaforą przyszłości, będąc jednocześnie rezultatem procesów globalizacyjnych. Owa niepewność jest też świadomie postawionym przez Sloterdijka pytaniem dotyczącym kształtu nowych relacji społecznych, a co za tym idzie, namysłem nad przyszłą strukturą i podziałem kapitału oraz relacji ekonomicznych kształtujących jego wymianę.

Kryształowy Pałac jest lekturą trudną, wielowątkową i wymagającą od czytelnika dużych kompetencji w zakresie znajomości problemów współczesnych oraz tych, usytuowanych w zamierzchłej przeszłości, gdyż badacz kładzie złożone pomosty pomiędzy nimi, budując tym samym trudny, lecz przejrzysty model ich wzajemnych relacji przyczynowo – skutkowych. Owa złożoność uzmysławia wielowarstwowość, wielowątkowość i skomplikowaną problematyczność współczesnego świata. Esej rozczaruje tych, którzy w książce upatrują jasnych, prostych i klarownych odpowiedzi, zaś nasyci zaangażowanych intelektualnie obywateli, dla których nieustanny ruch współczesnej myśli jest inspirującym i nośnym materiałem, prowokującym do działania odbywającego się w imię społecznego zaangażowania.