Wycieczka do Różewicza

Jej zadanie polega na przypomnieniu i zapoznaniu się z sytuacją dwudziestowiecznego człowieka. Ale także staje się niejako „wycieczką” do Różewicza – tego sprzed pół wieku, jak i tego dzisiaj.

Nowy to Tadeusz Różewicz, czy stary? Takie pytanie można sobie postawić w trakcie czytania Wycieczki do muzeum. Otóż jest to Różewicz tak nowy (nieszablonowy, prekursorski, odkrywczy), jak i stary (nieszablonowy, prekursorski, odkrywczy). W jego nowej książce wciąż widzimy tego samego poetę, który spróbował pisać poezję po Oświęcimiu, który żyje i pisze w cieniu obozów zagłady, niszczycielskich wspomnień i tragicznych wizji. Takiego Różewicza doskonale znamy, a Wycieczka... zbiera te motywy w całość.

Osiemnaście opowiadań, na które składa się książka, ukazuje wielowątkowość twórczych poszukiwań autora. Znajdujemy tu wspomnienia z czasów wojny (Synowie) i powojnia (Nowa szkoła filozoficzna); osobiste zapiski autora o rodzinie i partyzantce (wzruszające Tylko tyle), oraz opisy egzystencjalnych przeżyć bohaterów (wszystkie 241 stron). Smutna i rzetelna, zaskakująco aktualna wizja polskiego społeczeństwa z XX wieku. Pojawiają się tu także znane nam już teksty Różewicza, jak fenomenalna Śmierć w starych dekoracjach. Ponieważ nie są one umieszczone w sposób chronologiczny, sugeruje nam spojrzenie na jego twórczość jako pewną kompletną całość, niezależną od czasu. Tylko, że nie jest to niczym zaskakującym.

Zastanawiałem się: dla kogo jest ta książka? I odpowiedziałem sobie: najbardziej dla ludzi, którzy nie pamiętają opisywanych w Wycieczce do muzeum czasów. Niezwykle pesymistycznych, dodajmy, nie rokujących nadziei na lepsze. Różewicz, nieraz wykorzystując technikę monologu wypowiedzianego, zaznajamia młodego czytelnika z katastroficzną obecnością śmierci, zwraca uwagę na problem traktowania starości w społeczeństwie rozwiniętym i dezintegrację więzi rodzinnych. Tytułowe opowiadanie jest sumą tych doświadczeń. Napisane piętnaście lat po zakończeniu wojny, przedstawia szkolną grupę odwiedzającą obóz koncentracyjny Auschwitz. Dla ówczesnej młodzieży było to już mało zrozumiałe, a co dopiero dziś.

Dlatego ta książka jest taka ważna. Jej zadanie polega na przypomnieniu i zapoznaniu się z sytuacją dwudziestowiecznego człowieka. Ale także staje się niejako „wycieczką” do Różewicza – tego sprzed pół wieku, jak i tego dzisiaj.

Mówi się, że „o Różewiczu zostało już wszystko powiedziane.” Nie chciałoby się z tym zgadzać, ale jednak jego najnowsza książka uzasadnia to stwierdzenie. Nie jest to coś tak nowego, jak tom Kup kota w worku, pokazujący nam twórczość poety z nieznanej strony. Ocena tomiku samego w sobie jest rzecz jasna inną sprawą. Dlatego Wycieczka do muzeum nie będzie szczególnie cenna dla ludzi, którzy wciąż poszukują „nowego”, będących w biegu za innowacjami. Tutaj raczej wracamy do wspomnień, nad którymi wciąż wisi widmo Zagłady.

Marcin Sierszyński