Tegoroczną, trzecią już edycję przeglądu filmów o muzyce, towarzyszącą festiwalowi Avant Art, niełatwo poddać jednoznacznej ocenie.
Trudno właściwie zakwalifikować przegląd – nie jest wydarzeniem współgrającym z resztą programu festiwalu (z wyjątkiem koncertu Peaches), lub zależności te nie zostały w pełni zaakcentowane. Jednocześnie Avant Art Film nie stanowi autonomicznej całości. Być może pokazy są po prostu wizualnym uzupełnieniem, jednym z licznych wydarzeń, składających się na całość AAF. Pozostaje tylko żałować, że nie wykorzystano w pełni możliwości, jakie stwarza organizacja takiego przeglądu. Odważniejszy dobór filmów, nie tylko z ostatnich lat, wybranych według pewnego klucza, lub umiejscowienie ich we wspólnym kontekście całego festiwalu, z pewnością pozostawiałby widzów w lepszym samopoczuciu, niż namiastka pełnowymiarowego festiwalu filmów o muzyce, która nie broni się przed zarzutem całkowitej bezwładności.
Nieprzenikniona istota dźwięku
Przegląd otworzył I Dream Of Wires (Robert Fantinatto, Jason Amm, 2013) – interesujący obraz, który w formie tradycyjnego filmu dokumentalnego opowiada historię syntezatora modularnego i obsesji ludzi, którzy całkowicie zatracili się w nieskończonych możliwościach wydobywania dźwięków przy pomocy tego analogowego urządzenia (m.in. Trent Reznor, Carl Craig czy John Foxx). Film ukazuje syntezator jako mroczny przedmiot pożądania, fetyszyzowany powolnymi najazdami kamery i licznymi zbliżeniami na detal. Ujęcia, na których pokazane są całe pokoje zastawione masywnymi „szafami”, połączonymi plątaniną kabli, stwarzają w widzu wrażenie analogiczne do pierwszego kontaktu człekokształtnych z Monolitem z Odysei kosmicznej Kubricka. Mamy do czynienia z nieprzeniknioną istotą dźwięku, którą podkreślają zresztą wielokrotnie sami muzycy, wspominając o przypadkowości uzyskiwanych za pomocą syntezatorów dźwięków. Film nie zaskakuje formalnie, ale też nie to jest jego celem. Zdaje relację z pewnego fenomenu kulturowego i opowiada historię tego, jak możliwość wydobywania „dziwnych dźwięków” z czasem ewoluowała wraz z postępem technologicznymi. Robi to w sposób rzeczowy, niemal „instruktażowy”. Otwierając filmowy przegląd AAF, stanowił zatem ciekawe zaproszenie za kulisy muzyki elektronicznej.
Na tle wszystkich projekcji nie najgorzej wypadł również pokazany kolejnego dnia film o Johnie Cage’u How To Get Out Of The Cage (Frank Scheffer, 2012). Choć obraz jest wzniesionym wśród czołobitnych ukłonów piedestałem dla twórczości Cage’a, a jego twórcy raczej nie przyszło do głowy ukazanie innej zależności między sobą a muzykiem, niż relacja „mistrza i jego wyznawcy” (paradoksalnie, o żadnym „wydostaniu się” z pułapki cageizmu nie może być mowy). Dokument napuchnięty od nadmiaru błyskotliwych aforyzmów, każdym ujęciem kamery petryfikuje obraz „mistrza”, ze stoperem w ręku wygłaszającego deklaracje na temat sztuki, filozofii i literatury, i tylko pozostający w kadrze uśmiech, upodobniający Cage’a do kota z Cheshire, pozwala podejrzewać, że być może miał on do własnych słów dystans większy niż autor tego filmu.
Duże nadzieje pokładać można też było w dokumencie Zuzanny Solakiewicz 15 stron świata (2014), choć już niektóre wypowiedzi reżyserki studziły ten entuzjazm (jak chociażby egzaltowana relacja o tym, „jak Eugeniusz Rudnik komplementował jej głos”, zdana na antenie Polskiego Radia). Film Solakiewicz sytuuje się na innym biegunie niż dokument Scheffera. To obraz wydumany w formie, wykorzystujący nie tylko Rudnika, ale i jego muzykę, którzy stają się jedynie pretekstem dla artystycznego wykwitu reżyserki. Pomysł z ukazaniem za pomocą obrazu filmowego „widzenia” muzyki nie jest zły, gdyby nie pozostawiał odbiorcy z poczuciem nadużycia etyki dokumentalisty. „Widzenie” Solakiewicz (bo nie Rudnika) jest pretensjonalne, a przy tym dość monotonne, wykorzystujące przykurzone innowacje formalne. Nie wiem, czy Eugeniusz Rudnik, tworząc swoje utwory, widział przed oczami ubraną w połyskującą, celofanową taśmę tancerkę, wijącą się na podłodze w „egzotycznej” choreografii; jeśli tak, to lepiej, że pracował z taśmą magnetofonową, a nie filmową. Sporadyczne dialogi, wymienione między autorką a kompozytorem, zarejestrowane w filmie, obnażają wzajemne niezrozumienie, mówienie innymi językami, dotykanie odmiennych poziomów wrażliwości artystycznej. Choć film wpisuje się w falę ponownego odkrywania twórczości Rudnika, to raczej nie przysłuży się wizerunkowi polskiego eksperymentatora (mimo nagrody w Locarno). 15 stron świata tworzy obraz serdecznego i nieco ekscentrycznego staruszka, którego nie sposób nie polubić, ale żeby zrozumieć istotę jego sztuki lepiej po prostu na własną rękę posłuchać muzyki, niż kierować się w stronę filmu Solakiewicz.
Genderowo
Z 2011 roku przybył do nas „genderowy” obraz o sile miłości dwojga performerów: Genesis Breyer P-Orridge’a (Throbbing Gristle, Psychic TV) oraz jego współpracowniczki i partnerki Lady Jaye. Propozycja Losier nawet nie udaje, że jest filmem o muzyce i wprost informuje nas, że interesuje ją głównie relacja między bohaterami (wygrywana wraz z postępami ich artystycznego projektu „Pandrogyne”). Projekt – owszem, ciekawy, ale film o nim już mniej. Przed schematem biografizmu nie broni się niestety również pokazywany w Polsce po raz pierwszy dokument o zespole Killing Joke – nieco przydługi (149 minut!) i monotonny obraz, pozostający gratką jedynie dla zagorzałych fanów.
Nieco inaczej wygląda sprawa z Death Metal Angola, który próbuje połączyć egzotyczny kontekst społeczny (bieda i długotrwały konflikt zbrojny w Angoli) z narodzinami muzyki death metalowej. Bohater zbiorowy (sierociniec i walcząca o niego opiekunka, która współorganizuje pierwszy rockowy festiwal w kraju) zbyt często wypiera z pierwszego planu same zespoły i ich muzykę. Niełatwo ocenić ten film głównie ze względu na zawarty w nim „szantaż emocjonalny”. Wszak temat jest tak ważny, a efekt wyczerpanego wojną, biednego społeczeństwa, które w ostrym, rockowym graniu odnajduje antidotum na wypaczoną codzienność, tak porażający, że właściwie nie sposób powiedzieć tu złego słowa. Ale mimo wszystko obraz pozostaje dosyć sztampowy i poza ciekawym, dokumentalnym tematem, niewiele ma do zaoferowania.
Pozytywnym wyjątkiem, wyłamującym się ze schematu dokumentu biograficznego, jest projekt Peaches Does Herself (2012), w którym kanadyjska artystka sceny elektro tworzy prowokacyjną quasi-biografię, świadomie wykorzystując formę kampowego musicalu. Widzowie filmu zaraz po zakończeniu projekcji mogli uczestniczyć w koncercie Peaches w klubie Eter (choć bardzo możliwe, że część z nich korzystała już z tego podwójnego pakietu przed rokiem, podczas 13. edycji T-Mobile Nowe Horyzonty), a następnego dnia wziąć udział w Marszu Równości, do którego charyzmatyczna performerka, często poruszająca w swoich tekstach kwestię tożsamości płciowej, również dołączyła. Krytycy nazwali Peaches Does Herself „Piną dla środowiska seksualnie wyzwolonego i queerowego”, co tylko podkreśla znaczenie tej propozycji, tak na płaszczyźnie artystycznej, jak i kulturowej. Przez osiemdziesiąt minut film nie traci tempa i wręcz rozsadza go energia, bijąca od niepokornej, śmiało przekraczającej obyczajowe i artystyczne granice piosenkarki. Na uwagę zasługuje choćby końcowa wolta: artystka „ucieka” z teatru, w którym dotąd odgrywała przed nami swoje seksualne metamorfozy, a kamera towarzyszy jej rajdom po ulicy, przy okazji nagrywając zdziwionych przechodniów. Peaches nie tylko problematyzuje granice własnej seksualności, ale zdobywa się również na zakwestionowanie samego medium, o czym niestety zapomniała reszta reżyserów.
Nie wypada nie wspomnieć, że zwieńczeniem przeglądu Avant Art Film był pokaz filmu Björk: Biophillia Live (2014), spektakularny zapis koncertu islandzkiej artystki, zarejestrowany przez Nicka Fentona i Petera Stricklanda, ekspertów w dziedzinie dokumentacji występów muzycznych. Niestety wydarzenie to z nieujawnionych przez organizatorów powodów pozostało poza zasięgiem akredytacji prasowej.
Większej odwagi
Muzyka w niektórych filmach, pokazanych podczas przeglądu, nie jest nawet ich głównym tematem, w przeciwieństwie do opowieści o „romansie wszechczasów” (The Ballad of...) czy przeciwnościach przed którymi broni się sierociniec w Angoli (Death Metal...). Echo tak wybornego hasła, jak: „Wrocław stolicą awangardy”, towarzyszącego AAF, sprawia, że bliźniacze, łzawe historie wysterylizowanych gwiazd kontrkultury wywołują niemałe rozdrażnienie. To, czego życzyć można w przyszłym roku przeglądowi filmowemu, to ściślejszy związek z wydarzeniami muzycznymi oraz większa odwaga w doborze filmów, skierowanych przecież głównie do niemałej wrocławskiej widowni, obytej z nowohoryzontowymi propozycjami.
