(R)ewolucja filmu kryminalnego – od tajemnicy zbrodni do tajemnicy świata

Istotą kryminału w kinie i w literaturze jest zagadka, której rozwikłanie ma doprowadzić do przywrócenia naruszonego ładu. Najnowsze kino wyraźnie łamie natomiast tę zasadę, dokonując celowej destrukcji kryminalnej fabuły.

Z historii gatunku

Film kryminalny narodził się na początku XX wieku, za pierwsze dzieło gatunku uważa się bowiem Historię pewnej zbrodni Ferdinanda Zecci z 1901 roku. Od początku istnienia kryminału jego wyróżnikiem stała się tajemnica morderstwa lub innego przestępstwa, a poszczególne etapy fabuły miały prowadzić do znalezienia sprawcy i odkrycia motywów jego działania. Kino o tej tematyce obejmuje wiele odmian, np. film policyjny, gangsterski, szpiegowski czy sensacyjny.

Dzieła gatunku zwykle łączą nie tylko elementy fabuły, ale również ikonografii. Kryminał najczęściej rozgrywa się w scenerii miejskiej, często jest to miasto nocą, które buduje zagadkowy klimat.

Klasycznymi rekwizytami utworów tego rodzaju są szybkie samochody i broń – synonim władzy, ale też narzędzie przestępstwa. W latach 30. szczególnym powodzeniem cieszył się film gangsterski prezentujący historię Ala Capone lub innych znanych przestępców okresu prohibicji. Przykładem może być Mały Cezar Mervyna LeRoya z 1930 roku.

Lata 40. XX wieku to z kolei wielki rozkwit kina noir, czyli filmu czarnego. Charakteryzował się on specyficznym klimatem i zatarciem wyrazistego podziału na dobro i zło. W centrum kryminału w stylistyce noir znajdowała się postać kontrowersyjnego detektywa próbującego rozwikłać zagadkę. Jednym z najwybitniejszych filmów tego nurtu był Sokół maltański Johna Hustona z 1941 roku. W tym okresie popularność przeżywał również kryminał sądowy, którego przykład stanowi np. Dwunastu gniewnych ludzi (1957).

Przełom lat 60. i 70. zaowocował z kolei powstaniem filmu policyjnego, jak np. Brudny Harry (1971) czy Serpico (1973). Ten rodzaj kina opierał się na wyeksponowaniu postaci głównego bohatera jako człowieka, który musi samotnie stawić czoła niesprawiedliwości i zbrodni.

Destrukcja kryminalnej zagadki

Interesującą zmianą filmu kryminalnego, z jaką mamy do czynienia w ostatnich latach, jest natomiast destrukcja klasycznej formuły gatunku. Polega ona przede wszystkim na rezygnacji z procesu rozwiązywania zagadki. Morderca bardzo często jest zatem znany widzowi od początku filmu lub główny wątek historii nie polega na dochodzeniu do prawdy, ale odkrywaniu jej zawikłanego oblicza. Można tu wskazać np. takie filmy, jak Leon zawodowiec (1994), Hannibal (2001), Osiem części prawdy (2008) czy Prawnik z Lincolna (2011).

Destrukcja wzorca kryminalnego jest charakterystyczna dla postmodernizmu. Poznanie prawdy przestaje być centralnym problemem kryminalnej intrygi, ponieważ świat jest z zasady niepoznawalny. Punkt ciężkości przenosi się zatem z kwestii rozwikłania tajemnicy na sam sposób widzenia świata – wielość możliwych wersji w zależności od przyjętego punktu widzenia.